Το Όνειρο του Κακού, Γκέοργκ Τρακλ

Του Γιώργου Λίλλη 

Ενώ έχει ξεσπάσει ο πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος, ένας νεαρός ποιητής ονόματι Γκέοργκ Τρακλ ξεκινά την θητεία του στον αυστριακό στρατό ως τραυματιοφορέας. Ένα χρόνο πριν έχει εκδοθεί η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Ποιήματα», όπου συγκεντρώνονται τα μέχρι τότε δημοσιευμένα ποιήματά του σε εφημερίδες και περιοδικά καθώς και αδημοσίευτο υλικό, από τον εκδοτικό οίκο Kurt Wolf στη Λειψία. Η εμπειρία του πολέμου θα παίξει τραυματικό ρόλο στην ψυχοσύνθεσή του. Η ψυχική του κατάρρευση κορυφώνεται στην μάχη του Γκρόντεκ όπου αναγκάζεται λόγω της κατάστασης να φροντίσει ολομόναχος ενενήντα βαριά τραυματίες. Η φρίκη που αντικρίζει, η θυσία τόσων ανθρώπων στον μηχανισμό των εθνών για επεκτατισμό, η αδικία, το αβέβαιο μέλλον, οδηγούν αυτόν τον ευαίσθητο άνθρωπο στην αυτοκαταστροφή.

     Η παραλογία του πολέμου τού εξανεμίζει την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, η λυρική του ιδιοσυγκρασία κλονίζεται, η πίστη του στον εξευγενισμό της ύπαρξης γκρεμίζεται. Το Σεπτέμβριο του 1914 αποπειράται ν΄ αυτοκτονήσει, όμως οι σύντροφοί του προλαβαίνουν να του πάρουν το όπλο από τα χέρια. Ένα μήνα αργότερα μεταφέρεται στο νοσοκομείο της Κρακοβίας για εξέταση και παρακολούθηση της πνευματικής του κατάστασης.

  Όμως στις 3 Νοεμβρίου ο Τρακλ πεθαίνει σε ηλικία μόλις 27 χρόνων από υπερβολική δόση κοκαΐνης.

       Το ευαίσθητο παιδί από το Σάλτσμπουργκ, ο ποιητής που συγκίνησε τον Ρίλκε κάνοντάς τον να αποφανθεί πως «το βίωμα του Τρακλ γίνεται όπως στα είδωλα στον καθρέφτη και γεμίζει όλο το χώρο του, που είναι άδυτος, όπως ο χώρος στο καθρέφτη», υπήρξε μια ιδιόμορφη πνευματική προσωπικότητα. H γραφή του έκλινε προς μια μυστικιστική μελαγχολία η οποία φανέρωνε την εικόνα ενός ανθρώπου αρνούμενου να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Ή όπως γράφει ο φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ, «ο πολυσήμαντος τόνος της ποίησης του Τρακλ πηγάζει από ένα συνανοικείν, δηλαδή από μια ομοφωνία, η οποία ως προφανής, μένει πάντοτε ανείπωτη».    

     Αν θέλουμε να αποκρυπτογραφήσουμε αυτόν τον ιδιόμορφο ποιητή πρέπει να ανατρέξουμε στη ζωή του. Ο Χέρντερ το περιγράφει με γλαφυρό τρόπο: «Θα πρέπει να θεωρούμε κάθε βιβλίο ως εντύπωμα μιας ζώσας ανθρώπινης ψυχής. Ο προσεκτικός και συνετός αναγνώστης προσπαθεί να διαβάσει μάλλον το πνεύμα του συγγραφέα παρά το βιβλίο». Η ζωή του Τρακλ υπήρξε συνυφασμένη με το έργο του. Οι συμβολισμοί του, ο κλειστοφοβικός του χαρακτήρας, ο πεσιμισμός, δεν είναι πόζα αλλά οδυνηρό βίωμα. Οι πρωταγωνιστές των ποιημάτων του είναι υπάρξεις που φανερώνουν την ψυχική του διαταραχή. Τα εγκαταλειμμένα ορφανά: ενθύμια του χαμένου παραδείσου, ο Ελιάν: μορφή παρακμής και αυτογνωσίας, ο έφηβος Κάσπαρ Χάουζερ: χωρίς ταυτότητα,  οι στρατιώτες, η παρουσία του πατέρα και της αδερφής, οι λεπροί, ο φονιάς, ο έρημος άντρας, ο μεθυσμένος. Προσωπικότητες που απαρτίζουν το ποιητικό του κόσμο, οροθετώντας ένα αβυσσαλέο περιβάλλον.

     Γεννημένος το 1887 στο Σάλτσμπουργκ ο Τρακλ αισθάνθηκε από μικρός την εγκατάλειψη που περιγράφει στα κατοπινά του ποιήματα, μιας και η μητέρα του, πάσχοντας από κατάθλιψη και συναισθηματική αστάθεια αφήνει την φροντίδα των παιδιών σε μια γαλλίδα γκουβερνάντα. Ο μοναδικός άνθρωπος που του συμπαραστέκεται είναι η αδερφή του Μαργκαρέτα. Οι πρώτες του λογοτεχνικές απόπειρες γίνονται στον ποιητικό κύκλο «Απόλλων», το 1904. Ένα χρόνο αργότερα εγκαταλείπει το σχολείο και κάνει τις πρώτες του εμπειρίες με τα ναρκωτικά.

   Το 1906 ανεβαίνει το μονόπρακτο έργο του Η μέρα των νεκρών, στο θέατρο του Σάλτσμπουργκ, ενώ λίγους μήνες αργότερα του έργο Fata Morgana. Η αποτυχία των παραστάσεων όμως οδηγεί τον Τρακλ να καταστρέψει τα έργα. Το 1908 δημοσιεύεται πρώτη φορά ποίημά του σε Αυστριακή εφημερίδα. Η πρώτη δημοσίευση ποιημάτων του εκτός  Σάλτσμπουργκ γίνονται στο περιοδικό Neuen Wiener Journal. Αντιμετωπίζοντας σοβαρά οικονομικά προβλήματα, ξεκινά την εθελοντική στρατιωτική του θητεία στη Βιέννη. Το 1912 γνωρίζεται με τους συνεργάτες του περιοδικού Μπρένερ, ένα από τα πιο σημαντικά έντυπα της εποχής δημοσιεύοντας έργα του. Την 1 Οκτωβρίου του ίδιου έτους προσλαμβάνεται ως πολιτικός υπάλληλος στην υγειονομική υπηρεσία στρατού. Στις 30 Νοεμβρίου διορίζεται ως μαθητευόμενος λογιστής στο Υπουργείο Δημόσιων έργων, αλλά αμέσως παραιτείται. Το 1913 ο γερμανικός εκδοτικός οίκος Kurt Wolf εκδηλώνει το ενδιαφέρον του να εκδώσει τα ποιήματά του. Αφού το βιβλίο εκδίδεται, ένα χρόνο μετά, το 1914 ο Τρακλ στέλνει στον εκδότη του το χειρόγραφο Ο Σεβαστιανός στο όνειρο,  και ξεκινά την θητεία του στον αυστριακό στρατό όπου και τελικά πεθαίνει από υπερβολική δόση ναρκωτικών.

  Αν σκύψουμε με προσοχή στη ζωή του Τρακλ έχουμε πάντα μπροστά μας έναν ανικανοποίητο άνθρωπο που αναζητεί με αγωνία και πάθος την εξιλέωση της πνευματικής του οντότητας. Μετά τον θάνατό του δημοσιεύονται στο περιοδικό Μπρένερ τα τελευταία του ποιήματα και εκδίδεται ο Σεβαστιανός.  Το 1919 ο φίλος του Καρλ Ρεκ επιμελείται την συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του. Ο Έρχαρντ Μπούσμπεκ εκδίδει τα νεανικά του ποιήματα και τις πρόζες του, το 1939 με τίτλο, Από χρυσό κύπελλο. Όμως πολύ αργότερα, την δεκαετία του 50΄, ο Τρακλ ανακαλύπτεται εκ νέου, επανεκδίδονται τα βιβλία του, γράφονται σημαντικές μελέτες για το έργο του. Η αιρετική φωνή αυτού του απόκοσμου ποιητή ήταν ίσως η αιτία που άργησε να καθιερωθεί ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ποιητικού εξπρεσιονισμού.  Στα ελληνικά ο Τρακλ έχει μεταφραστεί από τους Ανδρέα Αγγελάκη, Δημήτρη Δήμου, Νίκο Ερηνάκη και Ελένη Νούσια και πρόσφατα από  τον Μιχάλη Παπαντωνόπουλο όπου επιλέγει αντιπροσωπευτικά ποιήματα από τις πρώτες λογοτεχνικές απόπειρες του Τρακλ, από το σπουδαίο «Ο Σεβαστιανός στο όνειρο», και από τα τελευταία δημοσιευμένα του ποιήματα στο περιοδικό Μπρένερ.   

      Οι στίχοι του Τρακλ αντιστέκονται στη βαρβαρότητα, αποπνέουν μια θρησκευτικότητα έξω από τους όρους της θρησκείας, εξευγενίζουν την ύπαρξη. Μετέδωσε με τον πιο τραγικό τρόπο το πάθος του για ζωή. Δεν έχει σημασία αν βγήκε νικητής ή όχι, τα ποιήματά του είναι αυθεντικές καταθέσεις μιας προσωπικότητας που πίστεψε την παραμυθία της ποίησης και στην ιδεώδη της κοσμοθεωρία. Οι περιγραφές του ανατρέπουν το καθιερωμένο. Η ένταση των στίχων κορυφώνονται σε ένα λεπτό φάσμα λυρισμού οι οποίοι περιστοιχίζονται από το τραγικό στοιχείο. Αντιπροσωπευτικό δείγμα το ποίημα, Ψαλμός, όπου η έντονη οινοποιεία προσφέρει στην αναγνώστη το έντονο αίσθημα του χαμένου παραδείσου: «είναι ένα φως που το ΄σβησε ο άνεμος... είναι ένα αμπέλι καμένο και μαύρο με τρύπες γεμάτες αράχνες». Παράδοξο σκηνικό, έκπτωτο, η φωνή του ποιητή αγγίζει τα όρια του υπερβατικού: «Τρέμοντας η μικρή /τυφλή τρέχει μέσα απ΄ τις δεντροστοιχίες, / κι ύστερα η σκιά της, τριγυρισμένη από θρύλους ιερούς/ και παραμύθια, τα παγωμένα τείχη ψηλαφίζει».  Παγανιστικές θεότητες, μύθοι και θρύλοι, η μεσαιωνικής υφής σκοτεινότητα του κειμένου, η ρεαλιστική δομή συνυφασμένη με το ανατρεπτικό στοιχείο της καταγραφής μιας ιδιαίτερα προσωπικής αντίληψης του κόσμου:

Στη σκοτεινιά του παλαιού ασύλου άνθρωποι – ερείπια

   μαραζώνουν.

Τα νεκρά ορφανά κείτονται στον τοίχο του κήπου.

Άγγελοι ξεπροβάλουν, από γκρίζα δωμάτια, με λα-

   σπωμένες τις φτερούγες.

Σκουλήκια στάζουν απ΄ τα κιτρινισμένα βλέφαρά τους.

Σκοτεινή και σιωπηλή η πλατεία μπρος στην εκκλησία

   όπως τις μέρες της παιδικής ηλικίας.

  Μεταποιεί την φρίκη σε τέχνη. Αν ο Τρακλ ζούσε φυσιολογικά, αν δεν είχε κληρονομήσει την χρόνια κατάθλιψη της μητέρας του, η οποία επηρέασε βαθιά την παιδική του ηλικία, αν δεν είχε αυτοκτονικές διαθέσεις, δοκιμάζοντας διάφορες ναρκωτικές ουσίες, αν δεν αντιμετώπιζε πολλά οικονομικά προβλήματα και δεν συμμετείχε στον πόλεμο, η εύθραυστη ιδιοσυγκρασία του θα αναπτύσσονταν και θα εξελίσσονταν διαφορετικά. Ο νεαρός Τρακλ επιχειρεί με τον πιο άμεσο και ειλικρινή τρόπο, χωρίς λογοτεχνικές προθέσεις να εκφραστεί με την ποίηση για όλα αυτά που τον απωθούσαν ή τον τρόμαζαν. Η κλειστοφοβική, απαισιόδοξη και μακάβρια ποίησή του, δεν έχει στόχο να σοκάρει, αυτό διαφαίνεται ευθύς εξαρχής, ούτε ο ίδιος νιώθει οικειότητα με τον κόσμο που περιγράφει, απλώς επιθυμεί να εξιλεωθεί από τους τρόμους που πηγάζουν από την τραυματική εμπειρία των παιδικών του χρόνων όπου δεν αισθάνθηκε την μητρική στοργή, πράγμα τόσο σημαντικό για ένα παιδί. Ίσως γι΄ αυτό στα περισσότερα ποιήματα του γίνονται αναφορές σε ορφανά, σε παιδιά που υποφέρουν, όπως το  νεκρό αγόρι Έλις.  

    Ιδιόμορφη πνευματική προσωπικότητα, ένας αιρετικός των γερμανικών γραμμάτων, ο Τρακλ είναι σήμερα αδιαμφισβήτητα ένας κλασσικός που μετέτρεψε τον ερμητισμό του σε υψηλή ποιητική τέχνη εξευγενίζοντας την ηττημένη του θνητότητα.