Ο Άλβαρο ντε Κάμπος του Πεσσόα και η Θαλασσινή ωδή

Του Γιώργου Λίλλη

Ποιος είναι ο Φερνάντο Πεσσόα; Είναι ο «αγγλομανής, μύωψ, ευγενής, αλλοπαρμένος, ντυμένος στα σκούρα, απόμακρος και οικείος», σύμφωνα με τον Οκτάβιο Πάζ, είναι ο Ρικάρντο Ρεις, ο Αλμπέρτο Καέιρο ή ένας ψηλός, κομψός, με μονόκλ, μαύρα μαλλιά με χωρίστρα στο πλάι, όπως τον ήθελε ο Αντόνιο Ταμπούκι, που άκουγε στο όνομα Άλβαρο Ντε Κάμπος;

Το αίνιγμα Πεσσόα παραμένει αναπάντητο. Ο ιδιοφυής ποιητής μας κληροδότησε ένα τεράστιο έργο, του οποίου η καταγραφή και η ταξινόμηση συνεχίζεται εδώ και μισό πλέον αιώνα. Το θέμα δεν εξαντλείται όμως εδώ, στον όγκο του συγκεκριμένου έργου, αλλά στην επινόηση 72 ετερώνυμων χαρακτήρων του Πεσσόα, οι οποίοι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο στη λογοτεχνική σκηνή της Πορτογαλίας. Μάλιστα, τρεις από αυτές τις μεταμορφώσεις του ποιητή, αποτέλεσαν το ρόλο όχι απλώς ενός προσωπείου, αλλά αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα σωματικά χαρακτηριστικά και μάλιστα σε μια συγκεκριμένη βιογραφία. «Αυτό που επέτυχε ο Πεσσόα αγγίζει το θαύμα», αναφέρει ο Αντόνιο Κουάντρος: «γιατί καθένας από τους ετερώνυμους ποιητές παράγει όχι απλά κάτι διαφορετικό από την λογοτεχνική παραγωγή του Πεσσόα την οποία υπογράφει με το όνομά του, αλλά έργα των οποίων η εγγενής συνοχή είναι ισχυρή, χωρίς να ξεχνάμε τη λεπτή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο περιεχόμενο και την ψυχοσύνθεση του υποδυόμενου συγγραφέα».

Ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι η πιο επιβλητική μορφή των ετερώνυμων που κατασκεύασε ο Πεσσόα. Ο ποιητής θέλησε να τον εντάξει στη διαχρονικότητα των θνητών, σαν ένα υπαρκτό φάντασμα που ταξιδεύει, ερωτεύεται, συμμετέχει στη δημόσια ζωή, το οποίο μίσησε, δέχθηκε επιθέσεις, εισηγήθηκε κινήματα.

Ο ίδιος ο Πεσσόα, σε επιστολή του στον Adolfo Casais Monteiro, είχε καταγράψει τα βιογραφικά χαρακτηριστικά του επινοημένου του ποιητή: «Ο Άλβαρο ντε Κάμπος γεννήθηκε στην Ταβίρα στις 15 Οκτωβρίου 1890. Είναι ναυπηγός μηχανικός, αλλά τώρα βρίσκεται εδώ στη Λισσαβόνα, άνεργος….είναι ψηλός (1,75 ύψος, δηλαδή 2 εκατοστά ψηλότερος μου), λεπτός και σκύβει ελαφρώς……ούτε καστανός ούτε μελαχρινός, μοιάζει αόριστα με Πορτογάλο Εβραίο, αλλά τα μαλλιά του είναι ίσια……..»

Όσο πιο πολύ αισθανθώ, όσο πιο πολύ αισθανθώ σαν

διαφορετικά πρόσωπα

όσο πιο πολλές προσωπικότητες αποκτήσω,

όσο πιο έντονα, πιο στριγκά τις αποκτήσω,

όσο πιο ταυτόχρονα αισθανθώ μ΄ όλες αυτές,

όσο πιο ομοιότροπα διαφορετικός, ανομοιότυπα

προσεκτικός,

υπάρξω, αισθανθώ, ζήσω, είμαι,

τόσο πιο πολύ θ΄ αποκτήσω τη συνολική ύπαρξη του

σύμπαντος,

τόσο πιο πλήρης θα΄ μαι σ΄ ολόκληρη την έκταση του

διαστήματος,

τόσο πιο όμοιος με τον Θεό, όποιος και να ΄ναι.............

Η διαδικασία της γραφής για τον Πεσσόα, είτε αυτή έχει το δικό του επώνυμο, είτε κρύβεται πίσω από επινοημένα ποιητικά μοντέλα, είναι ένα και το αυτό: ν΄ ανακαλύψει μέσα από τον καθρέφτη των λέξεων την ταυτότητά του. Αυτό που συγκλονίζει είναι ότι κάθε προσωπικότητα που επινόησε ο Πεσσόα για να εξωτερικεύσει τα αισθήματα και τις ιδέες του είναι τόσο ετερόκλητες που διαφαίνεται ξεκάθαρα η αγωνία του να οριοθετήσει το σύμπαν του, να συγκροτήσει το είναι του, μέσα σε τόσες διαφορετικές παραμέτρους, σε τόσες ακραίες συνθήκες δημιουργίας της μιας περίπτωσης από την άλλη.

Ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι ένας «υμνητής της βιομηχανικής εποχής». Πληθωρικός, εξωστρεφής, χειμαρρώδης, μεταχειρίζεται μια γλώσσα άκρως επαναστατική, ρεαλιστική, παρ΄ όλα αυτά βαθυστόχαστη, αντανακλώντας την παραμορφωμένη εικόνα του παράδοξου κόσμου ως έχει, χωρίς αυταπάτες. Διαβάζοντας τις μεγάλες του συνθέσεις, «Θριαμβική ωδή» και «Θαλασσινή ωδή», παρατηρούμε, σε μια εποχή όπου η ποίηση ήταν απαστράπτουσα μιας λυρικής έξαρσης που ανάγονταν στην εποχή του ρομαντισμού, ότι ο Πεσσόα γίνεται ένας προφήτης του μοντέρνου λόγου:

Ώ άχρηστα αντικείμενα που όλος ο κόσμος θέλει να

τ΄ αγοράσει!

Γεια σας, μεγάλα καταστήματα με τμήματα πολλά!

Γεια σας, διαφημίσεις ηλεκτρικές που αναβοσβήνετε

κι εξαφανίζεστε!

Έ, μπετόν αρμέ, τσιμέντο, καινούριες τεχνικές!

Πρόοδος των εξοπλισμών ενδόξως θανατηφόρων!

Πανοπλίες, κανόνια, μυδραλιοβόλα, υποβρύχια, αεροπλάνα!

Σας αγαπάω όλους, όλα, σαν θηρίο.

Σας αγαπώ σαρκοφαγικά...........

Θα μπορούσε κάλλιστα το παραπάνω απόσπασμα να είναι γραμμένο σήμερα κι όχι το 1914. Ο Πεσσόα, μέσω του Κάμπος, προφητεύει τον ξεπεσμό του ανθρώπινου, την ολική καταστροφή του φυσικού και την επικράτηση του τεχνητού κόσμου. Η λατρεία της βιομηχανοποιημένης ζωής γίνεται στα λόγια του ένα ποίημα ξέφρενο, σχεδόν βακχικό, μοντέρνο, τεχνοκρατικό. Μια ιδιοφυής επινόηση της πτώσης του φυσιοκρατικού στοιχείου στο ισοπεδωτικό σύμπαν της κυριαρχίας των μηχανών, που βρίσκει την απόλυτη εκπλήρωσή του σήμερα:

Να είμαι πλήρης σαν μηχανή!

Να μπορούσα να οδεύω θριαμβικά στη ζωή σαν ένα

αυτοκίνητο τελευταίο μοντέλο!

Να μπορούσα τουλάχιστον να κάνω να με διεισδύσουν όλα

αυτά σωματικά,

να με ξεσχίσουν ολόκληρο, να μ΄ ανοίξουν εντελώς, να γίνω

διαπερατός

σ΄ όλες τις μυρουδιές από λάδια, καύσεις, κάρβουνα

αυτής της θεσπέσιας, μαύρης, τεχνητής κι ακόρεστης

χλωρίδας!

Ο μακροσκελής στίχος, ο ρυθμός που κλίνει προς το θέατρο, σαν ένα μονόπρακτο που απαγγέλλεται στο σκοτάδι, ο ποιητής ανακαλεί μνήμες, καταμετρά γεγονότα, χτίζει το μύθο της πραγματικότητας σαν τη μόνη αμυντική μέθοδο του ανθρώπου ν΄ αντισταθεί στη φθορά: «Ά, όλη η αποβάθρα είναι μια νοσταλγία που πέτρωσε».

*Η Θαλασσινή ωδή σε μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εξάντας